Leonarda Lewandowska, wielka miłość Józefa Piłsudskiego, po odbyciu wyroku opuszcza Syberię. Korespondencja między kochankami trwa jeszcze jakiś czas, ale po powrocie z zesłania „Ziuk” nie odnowi znajomości.

W tym samym czasie dwudziestotrzyletni Józef składa podanie o przeniesienie z Kireńska do miejscowości o łagodniejszym klimacie. Swoją prośbę argumentuje koniecznością podreperowania zdrowia. Podanie zostanie uwzględnione i od tej pory Piłsudski kontynuuje karę zesłania w Tunce, położonej 200 kilometrów na południowy zachód od Irkucka.
 

 

Rysunek Zdzisława Czermańskiego: Józef Piłsudski na Syberii, w: M. Lepecki, Józef Piłsudski na Syberji, Warszawa 1936 r., brak numeru strony, sygn. Biblioteka MWB/8187

Po pięciu latach spędzonych na Syberii Józef Piłsudski kończy karę i wraca do Wilna. Zmieniony wewnętrzne i zewnętrznie w pierwszej chwili nie zostaje rozpoznany nawet przez siostrę i bliskich znajomych. Mimo policyjnego dozoru były skazaniec od razu angażuje się politycznie i zbliża do środowiska miejscowych socjalistów.

Ukazuje się pierwszy numer „Robotnika”, krajowego organu PPS, powielanego w tajnej drukarni w Lipniszkach na Wileńszczyźnie. Dwudziestosiedmioletni Józef Piłsudski jest jego wydawcą, redaktorem, autorem tekstów i drukarzem. Do lutego 1900 roku „Wiktor” (taki przyjmuje pseudonim) redaguje 36 numerów czasopisma. Staje się też jedną z głównych postaci partii.

Józef Piłsudski przebywa w Londynie, uczestnicząc m.in. w Kongresie II Międzynarodówki

Józef Piłsudski przebywa w Londynie, gdzie zaczyna się interesować kwestią walki wyzwoleńczej o charakterze powstańczym i zbrojnym.

„Wielka wsypa” w Łodzi. O trzeciej nad ranem, do mieszkania Piłsudskich, wkracza carska policja. Jej wieloletnie poszukiwania nielegalnej drukarni „Robotnika” przynoszą w końcu efekt. Trzydziestotrzyletni Józef i jego żona Maria zostają aresztowani. Piłsudski trafia do celi nr 39 X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Jego przyjaciele (m.in. Aleksander Sulkiewicz) przystąpią do zorganizowania ucieczki, której pierwszym etapem będzie przeniesienie Józefa do innego więzienia, a najlepiej szpitala. W tym celu Piłsudski zacznie symulować chorobę umysłową i w grudniu 1900 roku trafi do szpitala dla obłąkanych św. Mikołaja Cudotwórcy w Petersburgu.
 

 

Listu gończy za Józefem Piłsudskim, Imperium Rosyjskie, ok. 1900 r., w: M. Lepecki, Józef Piłsudski na Syberji, Warszawa 1936 r., s. 194, sygn. Biblioteka MWB/8187

W związku ze śmiercią ojca trzydziestopięcioletni Józef Piłsudski wraca do Wilna.

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej Józef Piłsudski udaje się z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej do Tokio, by zaproponować Japończykom pomoc wywiadowczą w zamian za subwencje dla PPS-owskich organizacji bojowej, dostawy broni, stałe podnoszenie kwestii polskiej na arenie międzynarodowej i utworzenie legionu polskiego na terenie Japonii. Rząd japoński reprezentuje gen. Muratu, który od razu odrzuca koncepcję utworzenia polskich oddziałów zbrojnych. W tym samym czasie w Tokio przebywa Roman Dmowski. Panowie spotykają się, ale przebieg ich rozmowy jest nieznany.

Po powrocie do kraju, podczas konferencji PPS w Krakowie, Józef Piłsudski przedstawia koncepcję „taktyki czynu” tj. podjęcia walki zbrojnej: „Zmartwychwstać może [Polska] tylko ofiarami, krwią, a nie wymigiwaniem się … Przejście do nowej taktyki jest koniecznością nawet gdyby ta doprowadziła do powstania utopionego we krwi. Taniej to nas będzie kosztować niż dzisiejsza martwota…”. W listopadzie 1904 r., podczas demonstracji na Pl. Grzybowskim w Warszawie członkowie bojówek PPS (w tym m.in. Aleksandra Szczerbińska, później Piłsudska) po raz pierwszy użyją broni palnej.

Józef i Maria Piłsudscy zamieszkują w Krakowie, na pierwszym piętrze budynku przy ulicy Topolowej 16. W tym samym czasie „Ziuk” (tak wciąż podpisuje się w listach) poznaje Aleksandrę Szczerbińską, młodszą od siebie o piętnaście lat (sam ma trzydzieści dziewięć) działaczkę PPS, zajmującą się organizacją składów broni. Początkowo nie zwraca na dziewczynę uwagi; w przeciwieństwie do niej: „[Jest to] mężczyzna średniego wzrostu, o szerokich barach, cienki w pasie. Ma dużo wdzięku i elegancji w ruchach (…) Tak lekko chodzi, że zdaje się, iż nie idzie, lecz płynie (…) Głowę ma małą, uszy kształtne, lekko spiczaste, nasłuchujące, oczy osadzono głęboko, myślące, lecz przenikliwe, szaroniebieskie. Ruchliwa twarz odbija prawie każdą jego myśl”. Wówczas wydawał jej się mężczyzną „dobrze już starszym”, ale zmieniła zdanie przy okazji kolejnego spotkania: „[doszłam] do przekonania, że mógł mieć lat czterdzieści i tylko broda, wąsy i krzaczaste brwi nad głęboko osadzonymi oczyma nadawały mu wygląd człowieka o wiele starszego. Gdy śmiał się, co zdarzało się często, słychać było śmiech człowieka młodego” (w: A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935. Warszawa 1988, s. 109]