Józef Piłsudski nie jest już najmłodszy w domu – na świat przychodzi jego brat Adam.

[Józef Piłsudski pochodził z wielodzietnej rodziny; miał troje starszego rodzeństwa: Helenę (ur. 1864), Zofię (ur. 1865), Bronisława (ur. 1866) oraz młodszą ósemkę: Adama (ur. 1869), Kazimierza (ur. 1871), Marię (ur. 1873), Jana (ur. 1876), Ludwikę (ur. 1879), Kacpra (ur. 1881) i zmarłe w niemowlęctwie bliźnięta Piotra i Teodorę (ur. 1882)]

Józef Piłsudski nazywany jest w domu „Ziukiem”, czyli zdrobniałą, kresową formą swojego imienia.

O patriotyczne wychowanie dzieci dba Maria Piłsudska, która sama uczy ich polskiej literatury i historii. Między nią a synem Józefem zawiązuje się szczególna więź, która wiele lat później znajdzie swój finał w zapiskach, stanowiących formę testamentu Marszałka: „A zaklinam wszystkich co mnie kochali sprowadzić zwłoki mojej matki z Sugint Wiłkomirskiego powiatu do Wilna i pochować matkę największego rycerza Polski nade mną. Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa. Matkę pochować z wojskowymi honorami, ciało na lawecie i niech wszystkie armaty zagrzmią salwą pożegnalną i powitalną tak, aby szyby w Wilnie się trzęsły. Matka mnie do tej roli jaka mnie wypadła chowała” (w: A.L. Korwin-Sokołowski, Fragmenty wspomnień 1910-1945, Paris 1985, s. 130.)

Po zeszłorocznym pożarze majątku w Zułowie rodzinie Piłsudskich zagląda w oczy niedostatek.

Rodzina Piłsudskich przenosi się do Wilna. Od września dziesięcioletni „Ziuk” (razem z bratem Bronisławem) zostaje uczniem 1 Gimnazjum Wileńskiego, mieszczącego się na terenie dawnego Uniwersytetu Wileńskiego i kościoła Św. Jana. Zetknięcie się z rosyjskim systemem szkolnym nazwie później w swoich wspomnieniach „katorgą”.

Jak w wynika z notatek jego starszego brata Bronisława, dwunastoletni „Ziuk” to ulubieniec całej rodziny, a w domu jest „wręcz rozpieszczany”. Do tego: „Charakter miał silny, a dla otoczenia nie zawsze najmilszy. Lubił i umiał skupiać na sobie uwagę. W zabawach i imprezach towarzyskich grał najczęściej pierwsze skrzypce. Był bardzo ambitny, jego egocentryzm zaś przeradzał się często w egoizm”. (w: A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1988, s. 11)

Z dokumentów szkolnych nastoletniego Józefa Piłsudskiego wynika, że w czasie całej nauki trzykrotnie został ukarany aresztem szkolnym. Raz za rozmowę po polsku w szatni i dwa razy za nie oddanie honorów na ulicy generałowi-gubernatorowi i dyrektorowi gimnazjum. Były to wykroczenie drobne.

W „Poufnej charakterystyce Józefa Piłsudskiego” sporządzonej przez władze szkolne, stwierdzono natomiast: „Józef Piłsudski przygotowywał lekcje nie zawsze starannie, zadania pisemne wykonywał zadawalająco, w klasie starał się być uważnym, ale szczególnych zainteresowań do nauk nie wykazywał”. Gospodarz klasy dodawał: „Piłsudski posiada zdolności dobre, szczególnie do matematyki, ale do prac szkolnych ustosunkowuje się nieco lekkomyślnie, na lekcje uczęszczał nie zawsze akuratnie, pod pretekstem choroby albo okoliczności domowych, uwaga w klasie pozostawiała czasem dużo do życzenia (…) Charakter posiada żywy, wykazujący dumę ze znaczną ilością miłości własnej” (w: A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1988, s. 11)

Mając lat szesnaście Józef Piłsudski zaczyna palić papierosy, które staną się jego nałogiem do końca życia.
 
[W okresie międzywojennym, specjalnie dla Piłsudskiego, produkowana będzie limitowana seria papierosów zwanych „Marszałkowskimi”, z nazwą i dekorowanymi gałązkami inicjałami „JP” na ustniku. Ze względu na swoją unikatowość będą stanowiły cenną pamiątkę. Podarowany przez Marszałka Piłsudskiego papieros zwykle nie będzie wypalany, a przechowywany jak najlepszy prezent.]
 

 

Fotografia: Józef Piłsudski, Imperium Rosyjskie, 1883 r., w: M. Lepecki, Józef Piłsudski na Syberji, Warszawa 1936 r., s. 15, sygn. Biblioteka MWB/8187

Osiemnastoletni Józef Piłsudski przystępuje do egzaminów maturalnych. Najlepsze oceny otrzymuje z historii i geografii, najsłabsze z języka rosyjskiego i niemieckiego. Po wakacjach „Ziuk” zacznie studia medyczne w Charkowie.

W Petersburgu planowany jest zamach na cara Rosji Aleksandra III Romanowa. W wyniku rutynowych działań policji spiskowcy zostają aresztowani. W kolejnych dniach władze rosyjskie dotrą m.in. do Bronisława i Józefa Piłsudskich, którzy znają osoby planujące zabójstwo cara. Bracia są aresztowani i trafiają do Twierdzy Pietropawłowskiej. W błyskawicznym procesie Bronisław zostaje skazany na 15 lat katorgi na Syberii, a jego młodszy brat na 5 lat zesłania we wschodniej Syberii.

[Więzienny szlak Józefa Piłsudskiego zacznie się w maju, kiedy przewieziony zostanie do Butrynek w Moskwie. Stamtąd, z większą partią więźniów, trafi do Niżnego Nowogrodu. Kolejne odcinki wszyscy przepłyną barką – po Wołdze i Kamie – oraz przejadą koleją za Ural; dalej ponownie barką – Irtyszem i Obem – do Tomska. Później skazani powędrują już piechotą, etapami, po 25 wiorst dziennie [26,6 km], najpierw do Krasnojarska, potem Irkucka. Do tego gubernialnego miasta dotrą w październiku. Podczas pobyty w tamtejszym więzieniu, w trakcie buntu, Józef Piłsudski zostanie pobity (straci dwa przednie zęby) i zostanie mu zasądzone dodatkowe pół roku więzienia. W przeddzień Wigilii 1887 Józef Piłsudski dotrze do ostatecznego miejsca zsyłki – Kireńska]
 

 

Rysunek Zdzisława Czermańskiego: Józef Piłsudski w drodze na Syberię, w: M. Lepecki, Józef Piłsudski na Syberji, Warszawa 1936 r., brak numeru strony, sygn. Biblioteka MWB/8187