marzec – kwiecień 1909 roku
Józef Piłsudski przebywa z żoną Marią na urlopie w Chorwacji. Wyjazd ma podreperować zdrowie „Ziuka”, nadszarpnięte w trakcie akcji pod Bezdanami, gdzie kilka miesięcy wcześniej (wrzesień 1908 r.) bojowcy PPS dokonali brawurowego napadu na pociąg wiozący do Petersburga podatki zebrane na całej Wileńszczyźnie. Po zatrzymaniu pociągu w Bezdanach (druga stacja za Wilnem), wysadzeniu za pomocą bomby wejścia do wagonu pocztowego i sterroryzowaniu załogi, zabrano ponad 200 tysięcy rubli.
Fotografia: „Z epoki konspiracyjnej”, Imperium Rosyjskie, pocz. XX wieku, w: M. Lepecki, Józef Piłsudski na Syberji, Warszawa 1936 r., s. 29, sygn. Biblioteka MWB/8187
1914 rok
21 lutego, podczas pobytu w Paryżu, Józef Piłsudski głosi odczyt w Sali Towarzystwa Geograficznego. Trafnie przedstawia w nim przebieg zbliżającej się wojny i polski plan działania: Pierwsza faza wojny – jesteśmy z Niemcami przeciw Rosji. Druga, końcowa faza wojny – jesteśmy z Anglią i Francją przeciwko Niemcom. Kiedy w czerwcu wojna wybucha, Komendant wydaje rozkaz połączenia członków Związku Strzeleckiego i Drużyn Strzeleckich, a na znak zniesienia dotychczasowego podziału oficerowie obu formacji wymieniają się oznaczeniami. W ten sposób powstaje wspólna kompania kadrowa.
W sierpniu z inspiracji Józefa Piłsudskiego powołana zostaje Polska Organizacja Wojskowa. Niemal w tym samym czasie Komendant wydaje rozkaz do żołnierzy informujący o powstaniu Naczelnego Komitetu Narodowego i zamiarach tworzenia legionów polskich przez Austro-Węgry. Komenda austriacka nadaje oddziałom podległym Piłsudskiemu oficjalną nazwę: 1 Pułk Piechoty Legionu Polskiego, a ten zaczyna brać udział w zmaganiach wojennych.
W listopadzie 1914 r. czterdziestosiedmioletni Józef Piłsudski otrzymuje stopień brygadiera, który jest jego oficjalnym stopniem wojskowym aż do roku 1920.
Poza wszystkim – następuje zmiana wizerunku Komendanta. Józef Piłsudski na zawsze goli brodę, pozostawiając jednak gęste wąsy zasłaniające braki w uzębieniu spowodowane dawnym pobiciem w irkuckim więzieniu. Pozornie niezbyt istotna w kontekście całego życia Piłsudskiego informacja, może okazać się bardzo pomocna przy datowaniu zdjęć.
Fotografia: Józef Piłsudski z oficerami sztabu, Królestwo Polskie, Kielce, 1914 r., sygn. MWB/D/3192/2
6 sierpnia 1915 roku
W pierwszą rocznicę wybuchu wojny, w rozkazie do żołnierzy Józef Piłsudski pisze: „Rok temu z garścią małą ludzi, źle uzbrojonych i źle wyposażonych, rozpocząłem wojnę. Cały świat stanął wtedy do boju. Nie chciałem pozwolić, by w czasie, gdy na żywym ciele naszej Ojczyzny miano wyrąbać mieczami nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tym brakowało. Nie chciałem dopuścić, by na szalach losów ważących się nad naszymi głowami, na szalach, na które miecze rzucano, zabrakło szabli polskiej! Rok minął. Wyrobił się z nas ten typ żołnierza, jakiego nie znała dotąd Polska. Nie brawura, nie błyskotka żołnierska stanowi najistotniejszą naszą cechę, lecz ten przedziwny spokój i równowaga w pracy bez względu na przeciwności, jakie nas spotykają… I teraz, po roku wojny, jak w początku, jesteśmy tylko awangardą wojenną Polski, a także Jej awangardą moralną z umiejętnością zaryzykowania wszystkim, gdy ryzyko jest konieczne”.
Litografia barwna: Józef Piłsudski, w: L. Gottlib, Legjony Polskie, Warszawa 1936., sygn. MWB/D/1799/22
lipiec 1916 roku
4-6 lipca trwają walki pod Kostiuchnówką, największa bitwa Legionów Polskich. Józef Piłsudski w czasie bitwy często dowodzi z pierwszej linii i pod ogniem artyleryjskim
Trzy dni po zakończeniu bitwy brygadier Piłsudski składa rezygnację z dowództwa, pragnąc wyrazić swój sprzeciw wobec lekceważenia Legionów i nieuznawania ich za wojsko polskie walczące o niepodległość. Zostaje wysłany na urlop, a jego dymisję władze austriackie przyjmą dopiero 26 września. Decyzja Piłsudskiego spowoduje masowe rezygnacje ze służby wojskowej składane przez Polaków. M.in. z tej przyczyny 5 listopada 1916 r. Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry wydają proklamację (tzw. Akt 5 listopada) po raz pierwszy deklarując utworzenie niezależnego państwa polskiego na ziemiach Imperium Rosyjskiego okupowanych przez wojska państw centralnych. Motywem proklamacji była chęć uzyskania milionowej armii polskiej – sojusznika w wojnie Niemiec i Austro-Węgier z Rosją.
Fotografia: Józef Piłsudski na koniu; wzdłuż górnej krawędzi odręczny opis: „Komdt. Piłsudski wraca z rosji 15/VII 1916 r.” [pisownia zachowana], Imperium Rosyjskie, 1916 r., sygn. MWB/D/2512/13
22 lipca 1917 roku
Po sprowokowanym przez Komendanta „kryzysie przysięgowym” (odmowa przysięgi na wierność Niemcom; za odmowę złożenia przysięgi ok. 3300 Polaków z Królestwa internowano, a ok. 3500 żołnierzy z Galicji przeniesiono do armii austro-węgierskiej i wysłano do Włoch; rozpoczęły się też masowe działaczy niepodległościowych) Józef Piłsudski zostaje uwięziony przez władze niemieckie. Przez Gdańsk, Spandau i twierdzę Wesel trafi do Magdeburga, gdzie będzie przetrzymywany do listopada następnego roku.
Karta pocztowa: „Komenda Naczelna P.O.W. podczas ćwiczeń w 1917 r.”, Polska, okres międzywojenny, sygn. MWB/D/2330
7 listopada 1918 roku
W związku z wybuchem rewolucji w Berlinie, rząd niemiecki postanawia zwolnić Józefa Piłsudskiego osadzonego w Magdeburgu. Trzy dni później Komendant przybędzie specjalnym pociągiem do Warszawy.
11 listopada Rada Regencyjna Królestwa Polskiego przekaże Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad Wojskiem Polskim i zwróci się do niego z sugestią tworzenia rządu. W nocy z 18/19 listopada nadana zostanie depesza notyfikująca rządom zagranicznym powstania Państwa Polskiego. Józef Piłsudski będzie pełnił funkcję Naczelnika Państwa. Po 123 latach niewoli Polska odzyska niepodległość.
Fotografia: „Zaprzysiężenie Wojska Polskiego”, Polska, Warszawa, 1918 r., sygn. MWB/D/3192/5
20 lutego 1919 roku
Na trzecim posiedzeniu Sejmu pięćdziesięciodwuletni Józef Piłsudski składa urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa. Parlament powierza mu stanowisko Naczelnika Państwa do czasu pełnego uformowania władz państwowych.
Fotografia: „Na Placu Małachowskiego” [Piłsudski w rozmowie z gen. Paulem Hynrysem], Polska, Warszawa, 1919 r., sygn. MWB/D/3192/11
sierpień 1920 roku
Naczelny Wódz Józef Piłsudski współtworzy plan operacji warszawskiej, mający na celu powstrzymanie bolszewickiej ofensywy na zachód. W dniach 12-16 sierpnia na przedpolu Warszawy dochodzi do jednego z największych zwycięstw oręża polskiego. Wojska rosyjskie dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego zostają zmuszone do odwrotu za Niemen.
Fotografia: „Sierpień na froncie” [Piłsudski w rozmowie z gen. E. Rydzem Śmigłym i płk T. Kutrzebą], Polska, 1920 r., sygn. MWB/D/3192/16
[W czasie wojny polsko-bolszewickiej od 21 września do 11 października 1920 kwatera główna Marszałka znajdowała się salonce, na bocznicy dworca kolejowego w Białymstoku.]
25 października 1921 roku
Ślub Józefa Piłsudskiego z Aleksandrą Szczerbińską. Świadkami skromnej, pozbawionej rozgłosu ceremonii są płk doktor Eugeniusz Piestrzyński i Bolesław Wieniawa-Długoszewski. Rolę wspólnego domu Piłsudskich pełni Belweder, a ściśle rzecz ujmując parter prawego skrzydła.
Rysunek: „Rok 1921”, w: Z. Czermański, Józef Piłsudski w 13 planszach, Warszawa 1935 r., sygn. MWB/4087/6
[21 sierpnia, 1921 roku, Józef Piłsudski przyjechał do Białegostoku odebrać nadany mu dwa lata wcześniej tytuł honorowego obywatela miasta. Wizyta miała niezwykle dostojny charakter, a w programie znalazły się m.in. przekazanie sztandaru 42. pułku piechoty, obiad dla dwóch tysięcy osób w ogrodzie Pałacu Branickich, wizytacja koszar wojskowych przy ulicy Traugutta, połączona z meczem piłkarskim.]
14 grudnia 1922 roku
Józef Piłsudski składa funkcję Naczelnika Państwa i przekazuje władzę Gabrielowi Narutowiczowi. Do wybranego przez Zgromadzenie Narodowe pierwszego Prezydenta RP zwraca się słowami: „Jako jedyny oficer polski służby czynnej, który nigdy dotąd przed nikim nie stawał na baczność, czynię to przed Polską, którą Ty reprezentujesz”. Kilka dni po objęciu urzędu, Narutowicz zostanie zastrzelony w galerii „Zachęta” przez powiązanego z endecją malarza Eligiusza Niewiadomskiego. Marszałek Sejmu Maciej Rataj, pełniący zgodnie z konstytucją obowiązki głowy państwa, pod wpływem rady Józefa Piłsudskiego mianuje Władysława Sikorskiego na prezesa Rady Ministrów. Sam Piłsudski otrzyma nominację na szefa Sztabu Generalnego.
Fotografia: Naczelny Wódz w otoczeniu oficerów, Polska, Warszawa, ok. 1922 r., sygn. MWB/D/3192/6
lipiec 1923 roku
Józef Piłsudski wycofuje się z czynnego życia politycznego i razem z rodziną zamieszkuje w podarowanym mu kilka miesięcy wcześniej od żołnierzy dworku „Milusin” w Sulejówku. „Piłsudski (…) rzeczywiście odpoczywał. Rano przeglądał prasę (preferował „Kurier Poranny”), dużo czasu poświęcał ogrodowi, choć był w nim raczej obserwatorem aniżeli osobą zajmującą się pielęgnacją. Zajadał się przysmakami (…) I pił olbrzymie ilości herbaty. Oddawał się zabawom z córkami. Dużo czytał. Z innych rozrywek dawał prym szachom i kartom – królowały tu najrozmaitsze pasjanse. Pracował natomiast od wieczora, do późnych godzin nocnych. Z tym że obecnie jego podstawowym narzędziem stało się pióro , dominowała zaś publicystyka historyczna (…) Swe uposażenie przekazywał regularnie na charytatywne bądź kulturalne cele. Najpoważniejszą pozycję stanowiło tu finansowe wspieranie wileńskiej Alma Mater” (w: W. Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław 1995, s.271)
Karta pocztowa: „Józef Piłsudski”, Polska, Warszawa, ok. 1923 r., sygn. MWB/D/4391
19 marca 1924 roku
Uroczyste obchody imienin Marszałka w Sulejówku. Do miasta przybywają tysiące ludzi, w tym wielu jego bliskich współpracowników. Wydarzenie już co roku będzie cieszyć się ogromnym zainteresowaniem i stanie się okazją do wyrażania Marszałkowi poparcia ze strony zwolenników.
Fotografia: „Marszałek Piłsudski na koniu”, Polska, ok. 1924 r., sygn. MWB/D/3414
15 listopada 1925 roku
Józefa Piłsudskiego w Sulejówku odwiedza grupa oficerów Wojska Polskiego. Oficjalnym powodem ich wizyty są obchody rocznicy powrotu Marszałka z Magdeburga, ale faktycznie chodzi o przekonanie go do ponownego zaangażowania w politykę. Generał Gustaw Orlicz-Dreszer wygłasza przemówienie, w którym deklaruje bezwarunkowe poparcie dla przyszłych działań Marszałka.
Rysunek: „Rok 1925”, w: Z. Czermański, Józef Piłsudski w 13 planszach, Warszawa 1935 r., sygn. MWB/4087/5
12 maja 1926 roku
Marszałek Józef Piłsudski na czele wiernych mu oddziałów podejmuje marsz na Warszawę, który przejdzie do historii jako „zamach majowy”. Jego wynikiem będzie ustąpienie prezydenta i dymisja premiera. W wyniku trwających trzy dni walk zginie 379 osób, wśród nich 164 cywilów. Po przewrocie Piłsudski wprowadzi system autorytarny zwany „sanacją”, oparty na armii i swych zwolennikach.
Fotografia: „Józef Piłsudski”, Polska, Warszawa, ok. 1926 r., sygn. MWB/D/3428
styczeń 1927 roku
Z inicjatywy Józefa Piłsudskiego powstaje Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, którego celem jest wspierania rozwoju kultury fizycznej.
Fotografia: „Święto pułkowe 7. Pułku Ułanów”, ok. 1927 r., sygn. MWB/D/3428/19
Wybrana bibliografia:
Janusz Cisek, Józef Piłsudski, Warszawa 2007
Juliusz L. Englert, Józef Piłsudski. Komendant-Naczelnik Państwa-Pierwszy Marszałek Polski, Londyn 1991
Andrzej Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1988
Mieczysław B. Lepecki, Józef Piłsudski na Syberji, Warszawa 1936
Mieczysław Pruszyński, Tajemnica Piłsudskiego, Warszawa 1997
Włodzimierz Suleja, Józef Piłsudski, Wrocław 1995
Strony www:
http://dzieje.pl
http://jpilsudski.org
http://www.muzeumpilsudski.pl