policja śledcza

Zwalczaniem przestępczości o charakterze kryminalnym na terenie woj. białostockiego zajmować się miały wyspecjalizowane do tego typu działań instytucje śledcze. Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego przeszły one szereg zmian i udoskonaleń, mających przynieść jeden ostateczny cel jakim było stworzenie efektywnie działającego aparatu ścigania. Z chwilą ulokowania w Białymstoku siedziby komendy okręgowej w ramach jej struktur utworzono Okręgowy Urząd Śledczy, który w myśl przepisów prawnych koordynować miał przyszłą pracą dochodzeniową policji na terenie całego okręgu. Jego naczelnik nie miał unormowanego miejsca służbowego i w komendzie okręgu pełnił niesprecyzowaną do końca rolę referenta komendanta okręgowego w sprawach natury kryminalnej. Odgórnie kierować miał za to pracą terenowych jednostek w postaci ekspozytur policji śledczej II, III i IV rzędu. Proces budowy białostockich struktur policji kryminalnej w obliczu wynikłych trudności organizacyjnych przebiegał jednak bardzo wolno. Tak oto przedstawił go pierwszy komendant okręgowy na jednej z odpraw w Komendzie Głównej PP w styczniu 1920 r.: „Organizacja postąpiła o tyle, że w porozumieniu z prokuratorem przystąpiono do utworzenia urzędów śledczych. Utworzone zostaną ekspozytury : w Białymstoku II rzędu, w Łomży III rzędu, po powiatach IV rzędu. W powiatach: Augustów, Suwałki, Ostrołęka jako granicznych ekspozytury zostaną wzmocnione. Brak wywiadowców, jak i niższych funkcjonariuszy służby zewnętrznej oraz urzędników służby wewnętrznej”.

W trzy miesiące później ekspozytury śledcze IV rzędu działały już całkiem poprawnie, przyczyniając się w wyraźny sposób do poprawy stanu bezpieczeństwa na terenie okręgu. Dalsze prace organizacyjne przerwała na ponad miesiąc krótkotrwała okupacja Białostocczyzny przez bolszewicką Armię Czerwoną. Po powrocie jednostek policyjnych na ten teren we wrześniu 1920 r. budowę struktur i tworzenie nowych siatek policyjnych wywiadowców rozpoczęto formalnie od podstaw. Dla potrzeb walki z licznymi przypadkami kradzieży na stacjach kolei państwowej utworzono nawet specjalną brygadę lotną policji śledczej, podporządkowaną służbowo kierownikowi V Komisariatu PP w Białymstoku. Etatowo składała się ona z kierownika, 5 wywiadowców i kilku funkcjonariuszy służby mundurowej. Po pewnym czasie jednostka ta uległa jednak rozwiązaniu.

W połowie 1921 r. dotychczasowe struktury białostockiej policji kryminalno-śledczej zostały zreorganizowane na nowo. Na mocy rozporządzenia Komendy Głównej PP z dniem 30 czerwca 1921 r. w miejsce zlikwidowanego Okręgowego Urzędu Śledczego w Białymstoku powołano referat śledczy. Jego naczelnik kierować miał odtąd pracą trzech central śledczych, które zastąpiły działające dotąd w terenie ekspozytury policji tego pionu. Według wytycznych miały się one mieścić się przy siedzibach sądów okręgowych i dlatego ulokowano je odpowiednio w Białymstoku, Grodnie i Łomży. I Centrala Śledcza w Białymstoku w zakresie dochodzeń i prowadzenia spraw śledczych obejmowała swym zasięgiem obszar powiatu białostockiego, bielskiego, białowieskiego i sokólskiego. II Centrali Śledczej w Grodnie podlegały powiaty: grodzieński, wołkowyski, suwalski, augustowski i sejneński, a III Centrali Śledczej w Łomży powiaty: łomżyński, szczuczyński, kolneński, ostrołęcki, ostrowski i wysoko-mazowiecki. W myśl nowych przepisów kierownicy tych organów służbowo i gospodarczo podporządkowani byli odnośnym komendom powiatowym PP, przy których się mieściły i funkcjonowały.

Działający przy Komendzie Okręgowej PP w Białymstoku referat śledczy w zakresie czynności śledczych miał prawo do dokonywania inspekcji nie tylko w centralach, ale i we wszystkich jednostkach policyjnych okręgu. Wszyscy funkcjonariusze służby śledczej w czasie pracy ograniczać się mieli jedynie do przeprowadzania wywiadów, poszukiwań, aresztów czy akcji pościgowych. Typowe dochodzenia miały prowadzić natomiast odnośne posterunki lub komisariaty PP. Do powiatów o największej przestępczości oddelegowywano maksymalnie trzech przeszkolonych do tego typu pracy posterunkowych, będących na etacie danej komendy powiatowej i pracujących odtąd w cywilu

Tak ustalony kształt organizacyjny policji kryminalnej okręgu białostockiego nie przetrwał zbyt długo. Rozporządzeniem MSW z 4 I 1922 r. o organizacji urzędów śledczych dotychczasowe struktury poddane zostały kolejnej reorganizacji. Na podstawie nowych przepisów z dniem 1 VII 1922 r. przy komendzie okręgowej utworzono ponownie urząd śledczy. W zakresie czynności służbowych jego personel przeprowadzał dochodzenia w sprawach najbardziej istotnych i ważnych. Dla własnych potrzeb prowadzić miał także kronikę najważniejszych wypadków, statystykę przestępczości i kontrolę protokołów prowadzonych przez siebie spraw. Całościowo ujmowano to potem w miesięcznych i kwartalnych sprawozdaniach lub statystycznych wykazach.

Odgórnie naczelnik białostockiego urzędu śledczego nadzorował pracę dochodzeniową podporządkowanych mu jednostek terenowych, w których przeprowadzać miał co pewien czas kontrolne inspekcje. Na obszarze okręgu utworzono w ten sposób ekspozytury śledcze w Białymstoku (dla pow. białostockiego, bielskiego i sokólskiego), Grodnie (dla pow. grodzieńskiego, wołkowyskiego, suwalskiego, augustowskiego, sejneńskiego i białowieskiego) i Łomży (dla pow. łomżyńskiego, szczuczyńskiego, kolneńskiego, ostrołęckiego, ostrowskiego i wysoko-mazowieckiego). W zakresie prowadzenia czynności śledczych ulokowane zostały one więc w trzech największych ówcześnie miastach województwa. W sprawach dochodzeń i śledztwa kierownicy ekspozytur zależni byli ponadto od władzy prokuratora, któremu sporządzali systematyczne sprawozdania służbowe dotyczące zapobiegania, ścigania i ujawniania przestępstw natury kryminalnej. Ich obowiązkiem było również koordynowanie pracą najmniejszych jednostek w postaci agentur śledczych, zatrudniających w wyjątkowych przypadkach do 5-ciu odpowiednio przeszkolonych funkcjonariuszy. Dla utrzymania należytego poziomu bezpieczeństwa powołano je przy wszystkich istniejących komendach powiatowych białostockiego okręgu PP. Ustalony na 1925 r. etat niższych funkcjonariuszy służby śledczej woj. białostockiego przewidywał zatrudnienie w jej organach łącznie 71 policjantów (5 st. przodowników, 10 przodowników, 13 st. posterunkowych i 43 posterunkowych).

Gruntowna reforma organizacyjna przeprowadzona przez MSW w latach 1926-1927 zmieniła ostatecznie istniejący stan struktur policji śledczej we wszystkich okręgach. Według nowego rozporządzenia przy niektórych komendach powiatowych i komendach miast wydzielonych powoływane miały być odtąd wyspecjalizowane wydziały śledcze. Głównym zadaniem nowopowstałych jednostek było przede wszystkim zapobieganie przestępstwom i ich urzędowe dochodzenie. W tym zakresie ich pracownicy pozostawali w bezpośredniej zależności od władz sądowych i prokuratorskich, stosując się do odpowiednich przepisów kodeksu postępowania karnego. Formalnie wydziały śledcze były częścią składową miejscowej komendy powiatowej przy której zostały utworzone. W drodze służbowej podporządkowane były więc kompetencjom jej komendanta. Na terenie białostockiego okręgu PP takie wydziały powołano początkowo tylko w Białymstoku i Grodnie. W następnych latach rozporządzeniem MSW utworzono je jeszcze w Łomży       (1. II. 1931 r.) i Bielsku Podlaskim (26.VIII.1935 r.).

W ramach dalszych zmian strukturalnych przy Komendzie Wojewódzkiej PP w Białymstoku zorganizowano na nowo urząd śledczy. Najważniejszymi czynnościami służbowymi jego naczelnika było instruowanie i koordynacja pracy wydziałów śledczych i innych jednostek policyjnych na terenie województwa w zakresie służby śledczej. Funkcjonariuszy urzędu obowiązywało prowadzenie wszelkich czynności rejestracyjno-pościgowych, a w szczególnych przypadkach zajmowano się również wyjaśnianiem niektórych przestępstw kryminalnych. Służbowo każda jednostka tego typu podporządkowana była komendantowi wojewódzkiemu PP. Odpowiedzialną funkcję naczelnika białostockiej policji kryminalnej w okresie międzywojennym pełnili kolejno: Stanisław Borczyk (1920-1924), Józef Czuszkiewicz (1924-1927), Jan Szafrański (1927-1928), Antoni Łabiak (1928-1936) i Józef Maciejewski (1936-1939).